https://www.nobelyayin.com/musilaj-felaketi-balikcilar-icin-risk-yonetim-stratejileri-21797.html

www.nobelbilimseleserler.

Müsilaj Felaketi:

Balıkçılıklar için risk YönetiM stratejileri

Editörler

Doç. Dr. Çağatay Yıldırım

Doç. Dr. Hatice Türkten

Yazarlar

Doç. Dr. Çağatay Yıldırım Doç. Dr. Hatice Türkten Dr. Murat Dağtekin

Dr. Sevda Esma Darama Prof. Dr. Orhan Gündüz Dr. Meltem Ok

Müsilaj Felaketi: Balıkçılıklar için risk YönetiM stratejileri

Editörler: Çağatay Yıldırım, Hatice Türkten

Yayın No.: 2407

ISBN: 978-625-376-115-8

E-ISBN: 978-625-376-117-2

Basım Sayısı: 1. Basım, Aralık 2024

© Copyright 2024, NOBEL BİLİMSEL ESERLER SERTİFİKA NO.: 20779

Bu baskının bütün hakları Nobel Akademik Yayıncılık Eğitim Danışmanlık Tic. Ltd. Şti.ne aittir.

Yayınevinin yazılı izni olmaksızın, kitabın tümünün veya bir kısmının elektronik, mekanik ya da fotokopi yoluyla basımı, yayımı, çoğaltımı ve dağıtımı yapılamaz.

Nobel Yayın Grubu, 1984 yılından itibaren ulusal ve 2011 yılından itibaren ise uluslararası düzeyde düzenli olarak faaliyet yürütmekte ve yayınladığı kitaplar, ulusal ve uluslararası düzeydeki yükseköğ- retim kurumları kataloglarında yer almaktadır.

“NOBEL BİLİMSEL ESERLER” bir Nobel Akademik Yayıncılık markasıdır.

Genel Yayın Yönetmeni: Nevzat Argun -nargun@nobelyayin.com- Genel Yayın Koordinatörü: Gülfem Dursun -gulfem@nobelyayin.com-

Sayfa Tasarım: Dilek Meraki -dilek.m@nobelyayin.com- Redaksiyon: Fatma Kama -fatma@nobelyayin.com-

Kapak Tasarım: Mervin Selda Adal -mervin@nobelyayin.com- Kapak Fotoğrafı: Ela Yıldırım -elayildirim02@outlook.com-

Görsel Tasarım Uzmanı: Mehtap Yürümez -mehtap@nobelyayin.com-

Yıldırım, çağatay., türkten, Hatice.

Müsilaj Felaketi: Balıkçılıklar için risk Yönetim stratejileri / Çağatay Yıldırım, Hatice Türkten

1. Basım, vi + 90 s., 13,5x21,5 cm. Kaynakça var, dizin yok. ISBN: 978-625-376-115-8

E-ISBN: 978-625-376-117-2

1. Müsilaj 2. Balıkçılık

atlas akaDeMik BasıM YaYın DaĞıtıM tiC. ltD. Şti.

adres: Bahçekapı Mh. 2465 Sk. Oto Sanayi Sitesi No.: 7 Bodrum Kat, Şaşmaz/ANKARA

telefon: +90 312 278 50 77

sipariş: siparis@nobelyayin.com- e-satış: www.nobelkitap.com - www.nobelyayin.com

Dağıtım ve satış noktaları: Alfa, Kırmızı Kedi, Arkadaş, D&R, Dost, Kika, Kitapsan, Nezih, Odak, Pandora, Prefix, Remzi Kitabevleri, Yeryüzü Dağıtım

Baskı ve Cilt: Meteksan Matbaacılık ve Teknik Sanayi Tic. Anonim Şirketi / Sertifika No.: 46519 Beytepe Köy Yolu No.: 3 06800 Bilkent-Çankaya/ANKARA

Ön Söz............................................................................................................... v

1. Giriş............................................................................................................ 1
   1. Önceki Araştırmaların Değerlendirilmesi................................. 3
   2. Çalışma Alanı ve Kapsamı........................................................... 8
2. Balıkçıların Özellikleri........................................................... 11
3. Balıkçıların riske karşı TuTumları............................ 15
4. Balıkçıların müsilaj kaynaklı riskler konusunda Farkındalık düzeyi ve riskler

için izledikleri sTraTejiler.......................................................... 19

5. müsilaj kaynaklı riskler........................................................... 23
   1. Teknik risk analizi.......................................................................... 23
   2. Risklerin tanımlanması ve risk algıları.................................... 26
6. müsilaj kaynaklı risklerin Ölçülmesi ve eTkisinin Belirlenmesi             31
   1. Müsilaj kaynaklı risklerin ölçülmesi........................................ 31
   2. Müsilaj kaynaklı risklerin etkisi................................................. 35
7. müsilajın  Farklı  alanlarda değerlendirilmesi             39
8. risk yÖneTim Planı....................................................................... 45
   1. Sosyal ağ analizi.......................................................................... 45
   2. Risk yönetim planı....................................................................... 50
9. değerlendirme................................................................................... 71

Kaynaklar....................................................................................................... 77

Ekler................................................................................................................. 89

iii

Çalışmada, Marmara denizinde ticari amaçla balık avcılığı yapan balık- çılar için müsilaj kaynaklı risklerin belirlenmesi, bu risklerin gerçekleşmesi durumunda ortaya çıkacak kaybın ortaya koyulması, risk yönetim stratejile- rinin geliştirilmesi, risklerin oluşturduğu fırsat bağlamında müsilajın değer- lendirilme/geri dönüştürme imkanlarının değerlendirmesi ve sektör paydaş- larını kapsayan bütüncül risk yönetim planı oluşturulmasıdır amaçlanmıştır. Araştırma kapsamında öncelikle anket sorularını sabırla ve ilgiyle yanıtlaya- rak araştırma verilerine ulaşmamızı sağlayan herkese en içten teşekkürle- rimizi sunarım.

Projeye başından itibaren hem yazılı hem de gerektiğinde teknik des- teklerini esirgemeyen Tarım ve Orman Bakanlığı’na, Çevre, Şehircilik ve İklim Değişikliği Bakanlığı’na Tarımsal Araştırmalar ve Politikalar Genel Müdürlüğü’ne, Balıkçık ve Su Ürünleri Genel Müdürlüğü’ne, Trabzon Su Ürünleri Merkez Araştırma Müdürlüğü’ne, Sahil Güvenlik Komutanlığı’na, Türk Standartları Enstitüsü’ne, Su Ürünleri Kooperatifleri Merkez Birliği ve bağlı birlikleri’ne, Deniz Ürünleri Avcıları Üreticileri Birliği ve alt birliklerine, Amatör ve Sportif Olta Balıkçılığı Federasyonu’na teşekkürlerimi sunarım.

Araştırma verilerinin elde edilmesinde destek sağlayan ve odak grup toplantısında ev sahipliği yapan “Deniz Ürünleri Avcıları Üreticileri Merkez Birliği (DEM-BİR)”ne, DEMBİR başkanı Nihat Işık’a, DEMBİR yönetim ku- rulu üyesi Murat Kul’a, Kübra Sıla Söylemez’e, İlker Atalay’a, “İstanbul İli Deniz Ürünleri Avcıları Yönetim Kurulu Üyeleri Yunus Torlak, Mehmet Emin Torlak, Ahmet Torlak, Şekip Yalçın, Cüneyt Toker’e, ayrıca Hasan Doğuş Tunç, Deniz Tuğçe Savaş, Engin Tunç’a teşekkür ederim.

Projenin yürütülmesi için mali destek sağlayıp, projenin her aşama- sında desteklerini esirgemeden projenin sonuçlanmasına katkı sağlayan TÜBİTAK’a Manevi destekleri için sevgili eşim Merve Yıldırım ve kızlarım Berru ve Ela Yıldırım’a çok teşekkür ederim.

Proje bulguları ve çıktılarının araştırmacılara, balıkçılara, politikalar oluş- turan ve uygulayan kurumlar ile konuya ilgi duyan herkese yararlı olacağını ümit ediyorum.

Doç. Dr. Çağatay Yıldırım

v

Bitkisel üretim, hayvansal üretim, ormancılık ve su ürünleri olmak üzere 4 ana sektörden oluşan tarım sektörü insanlık tarihiyle birlikte başlayan ve insanların temel ihtiyaçlarını karşılayan bir sektördür. Tarım sektörü günümüzde stratejik önemini korumakta, istihdama katkısı ve ticari önemi nedeniyle ekonomik değeri artarak devam etmektedir.

Tarımın bir parçası olan su ürünleri sektörü, balık avcılığı ile besin toplama ve karasal avcılık gibi tarihin en eski zamanlarına dayanmaktadır (Atar ve Ateş, 2009). Günümüzde hızlı gelişimiyle dikkat çeken su ürünleri sektörünün ortaya çıkardığı ürünlerin eko- nomik değeri yanında, ülkelerin istihdamına katkısı önemli düzey- dedir. Sektördeki istihdam oranı 1990 yılından günümüze dünya nüfus oranından daha hızlı artmış ve sektör günümüzde yaklaşık 60 milyondan fazla kişiyi istihdam etmektedir. (Arslan ve Yıldız, 2021).

Su ürünleri avcılık ve yetiştiricilik yoluyla sürdürülmekte, son yıl- larda yetiştiricilik yoluyla su ürünlerinin üretilmesinde hızlı bir artış yaşanmaktadır. Dünyada avcılık yolu ile üretilen su ürünleri son 20 yılda neredeyse sabit miktarlarda değişmezken Türkiye’de azalış trendindedir. Türkiye sahip olduğu iç su ve denizleri hem yetiştiricilik hem avcılık için uygundur ve önemli potansiyeller barındırmaktadır. Türkiye’de 2018 yılına kadar su ürünleri üretimi en fazla avcılık yo- luyla ile yapılırken o yıl her iki üretim türünden de eşit miktarda su ürünleri üretimi gerçekleştirilmiş, daha sonraki yıllarda ise yetiştirici- likle üretilen su ürünleri miktarı, avlanan miktarı geçmiştir (BSGM, 2023).

Yaklaşık 30 yılı aşkın bir süredir deniz balıkçılığı ile ilgili yöne- tim ve kontrol sistemlerinin, avcılık ile ilgili ilerleyen ve yeni ortaya çıkan teknolojilere uyum sağlayamaması nedeniyle balık stokların-

1

da azalmaya yönelik bir trend göze çarpmaktadır (Ulman ve ark., 2013; 2020; Saygu ve ark., 2023). Deniz ekosistemlerinde birçok değişimin yaşandığı günümüzde, iklim değişikliği başta olmak üze- re teknolojik faktörlerle birlikte piyasaya ilişkin birçok stres faktörü- nün etkisiyle denizlerde ticari balık avlayan işletmelerin karşılaştığı riskler de artmıştır. Balık türlerinin verimliliği, büyümesi, beslenmesi ve yaşaması için gerekli olan ekosistem, iklim değişikliği ve istilacı türler gibi birçok biyolojik sorunla karşı karşıya kalmaktadır. Deniz ekosistemlerine zarar veren kontrolsüz avcılığın ortaya çıkardığı av baskısı ile başlayan bu azalış trendi, iklim değişikliği ve çevre kirli- liğinin etkisi ile geri dönüşü zor değişimlere neden olmaktadır. Bu gelişmeler toplumsal sorunların yanı sıra özellikle ticari balık avcılığı yapan işletmeler üzerinde ekonomik açıdan olumsuz etkiler oluştur- maktadır. (Demirel ve ark., 2023a; 2023b).

Müsilaj, iklim ve trofik (beslenme zincirindeki her bir basamak) koşullar nedeniyle mikroorganizmalar tarafından üretilen orga- nik maddelerin birikilmesiyle oluşmaktadır. Okyanus yüzeylerinde 1800’lü yıllardan beri bazı zamanlarda görülmüş, Türkiye’de ilk mü- silaj etkisi 2007 yılında Marmara Denizi’nde rapor edilmiştir (Aktan vd., 2008; Tüfekçi vd., 2010; Balkıs vd., 2011; Zengin vd., 2010). Daha sonraki yıllarda ise Türkiye kıyılarında Marmara Denizi, İstan- bul Boğazı ve Çanakkale Boğazı başta olmak üzere daha sık etkili olmaya başlamıştır (Aktan vd., 2008; Zengin vd., 2010; Aktan ve Topaloğlu, 2011; Balkıs vd., 2011; Toklu Alıçlı vd., 2020; Keleş vd., 2020; Taş vd., 2020). 2020 yılı sonbaharında Marmara ve Kuzey Ege’de tekrar ortaya çıkan müsilaj 2021 yılı Ocak ayında etkisini art- tırarak aynı yılın yaz aylarında etkisi en yüksek seviyeye ulaşmıştır (Aslan ve ark., 2021; Özalp, 2021; Topçu & Öztürk, 2021; Karakulak ve ark., 2023).

Müsilaj oluşumu ve olumsuz etkileri son yıllarda kamuoyunda önemli gündem konuları arasında yer almış ve başta balıkçılık sek- törü olmak üzere turizm, denizcilik ve diğer birçok sektör olumsuz etkilenmiştir (Karakulak ve ark., 2023).

Denizlerde avcılık ile sürdürülen ticari balıkçılıktaki müsilaj kay- naklı belirsizliklerin azaltılması ve risklerin yönetilmesi ancak ticari balıkçılar, ticari çevre, merkezi ve yerel yönetimler, STK’lar, tüke- ticiler ve politika yapıcılar için referans bilgilerin eksikliği söz ko-

2

Giriş

nusudur. Bu bilgilerin sağlanması ile ticari balık avcılığında müsi- laj kaynaklı risklerin yönetilmesi mümkün olabileceği için bu bilgi boşluğunu doldurmak ve politika yapıcılara ihtiyaçları olan bilgileri sunmak amaçlı araştırma fikri ortaya çıkmıştır. İnceleme alanı olan Marmara Denizi’nde ticari balık avcılığı yapan işletmelerin ve balık- çıların sosyo-ekonomik özellikleri, işletme yapıları, finansal özellik- leri, müsilaj kaynaklı risklerinin neler olduğu, müsilajın ortaya çıkma- sıyla nasıl etki oluşturacağı ve ne tür zararlar olabileceği, müsilajın değerlendirme imkânlarının olup olmadığı ve bir risk planı ile olası müsilaj kaynaklı risklerin nasıl yönetileceğinin merak edilmesi bu araştırmanın ortaya çıkmasındaki temel gerekçelerdir.

1.1.Önceki araştırmaların değerlendirilmesi

İklim değişikliğine bağlı olarak yükselen CO₂ seviyeleri, okyanus asitlenmesi (pH’nın düşmesi), deniz seviyesinin yükselmesi, okya- nus sirkülasyonundaki değişiklikler, anormal hava koşulları ve deniz yüzeyi sıcaklığındaki artışa neden olmaktadır (Hoegh-Guldberg ve Bruno, 2010). Gün geçtikçe okyanus ve denizlerdeki sıcaklık artışla- rı ve deniz seviyesinde meydana gelen değişiklikler denizsel ekosis- temleri daha fazla tehdit altına almaktadır (IPCC, 2014) İklim değişik- liğinin deniz balıkçılığı üzerindeki etkisi, biyolojik (birincil üretkenlik, biyoçeşitlilik, tür dağılımı ve habitat), fiziksel (rüzgâr hızı, okyanus akıntısı ve sıcaklık) ve kimyasal (tuzluluk, oksijen doygunluğu, okya- nus asitliği) değişikliklerle açıklanmaktadır (Brander, 2010). Ayrıca küresel ısınmanın uzun vadede etkileri, deniz seviyesinin yükselme- si, okyanus ısınması ve yağışlardaki değişiklik (tayfun, aşırı yağış ve tuzlu su girişi) ile açıklanmaktadır (IPCC. Climate change, 2014). Bu nedenle, küresel iklim değişikliği, özellikle deniz balıkçılığını önemli ölçüde etkilemektedir. Deniz balıkçılığında, yalnızca aşırı avlanma sorunlarının değil, aynı zamanda kirlilik ve iklim değişikliğinin çevre- sel etkilerinden kaynaklanan risklerinde ele alınması gerekmektedir (Chen vd., 2021).

Balık türlerinin verimliliği, büyümesi, beslenmesi ve yaşaması için gerekli ekosistem, iklim değişikliği ve istilacı türler gibi birçok bi- yolojik sorunla karşı karşıya kalmaktadır. Müsilaj sorunu biyolojik so- runlardan biridir. Müsilaj, stres altındaki fitoplankton gibi organizma-

3